Εις μνήμη των διωχθέντων

Από το αρχείο του Πολιτιστικού συλλόγου Γέροντα Καβάλας

87 Χρόνια Μετά…..1 Χρόνο πριν…. από την «Έξοδο»

Σε μια προσπάθεια καταγραφής των γεγονότων πριν, κατά και μετά από την επίσημη καταστροφή της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922 και την «έξοδο», όπως πολύ εύηχα ονομάστηκε ο ξεριζωμός, επιλέξαμε να τιμήσουμε την τραγική αυτή επέτειο με το παρόν άρθρο, αλλά με μια διαφορετική προσέγγιση. Τα γεγονότα των ημερών εκείνων στην Σμύρνη, έχουν γραφτεί σε κάθε είδους έντυπο, έχουν ειπωθεί σε χιλιάδες εκπομπές, συνεντεύξεις, μαρτυρίες, έχουν αναλυθεί και μετααναληθεί τόσες φορές που μας είναι ήδη οικεία και γνωστά. Σαφώς βέβαια αξίζει στην μνήμη χιλιάδων Ελλήνων η πλειάδα αυτή των αναφορών, όπως πιστεύουμε ότι αξίζει και η παρουσίαση των διωγμών μακριά από τις πόλεις και πριν από το καταληκτικό αυτό σημείο τον Σεπτεμβρίου του 1922. Επιλέξαμε μαρτυρίες και μνήμες που προέκυψαν από την έως τώρα αποδελτίωση του αρχειακού μας υλικού, πολλές εκ των οποίων είναι αδημοσίευτες, ευελπιστώντας να προσδώσουμε μια σχετικά πιστή εικόνα του κλίματος και των συμβάντων της εποχής,
Θα περιπλανηθούμε στον χρόνο λοιπόν και θα αλλάξουμε τόπο για μια άλλη νέα ιστορία. Θα αναφερθούμε σε γεγονότα και καταστάσεις που αφορούν την περιοχή και τον οικισμό του Παλαιού Γέροντα (σήμερα Didim), στα Μικρασιατικά παράλια πριν και κατά τις μέρες του διωγμού. Ο γεωγραφικός αυτός περιορισμός, ίσως αρχικά να φαίνεται αδιάφορος, όμως αποτυπώνει μια άλλη πλευρά της τραγικής εκείνης εποχής. Προβάλει την εξέλιξη των πραγμάτων μακριά από τα κέντρα αποφάσεων, στην επαρχία και τον αντίκτυπο στους απλούς ανθρώπους, την καθημερινότητα τους, τις αγωνίες τους και τους φόβους τους, πριν το μεγάλο κακό.


Γέροντας Μικράς Ασίας - Λίγο πριν τις ‘’μαύρες μέρες’’

Αν και τα τύμπανα του πολέμου ηχούσαν από χρόνια, η ελπίδα για προέλαση του Ελληνικού Στρατού (Ε.Σ.) νότια του ποταμού Μαιάνδρου, παρέμενε άσβεστη στις καρδιές των Ελλήνων της περιοχής. Καιρό πριν, από τα πρώτα επεισόδια είχε ξεκινήσει ένα κύμα προς την μητέρα Ελλάδα, αλλά η λέξεις πρόσφυγας ή για να είμαστε ακριβολόγοι ‘’ανταλλάξιμος’’ με την βαρύτητα και το νόημα που τελικά τους προσδόθηκαν , δεν υπήρχαν σε κανενός απλού ανθρώπου την σκέψη.
Η ζωή στο κεφαλοχώρι του Γέροντα, που αριθμούσε περίπου 4 χιλιάδες κατοίκους, όλοι τους Έλληνες και μόνο 6 αστυνόμους και ένα τελώνη Τούρκους, ήταν ειρηνική και ξένοιαστη. Οι Γάλλοι αρχαιολόγοι που πριν τα 1904 είχαν στην ευθύνη τους τις ανασκαφές του «Ναού Διδυμαίου Απόλλωνος», αναφέρουν γραπτά ότι το χωριό αποτελείτε από ελληνικό στοιχείο αμιγώς, έχει διατηρήσει τον χαρακτήρα και τα ήθη της πατρίδας τους (Ελλάδας) και είναι ένας καθαρά Ελληνικός πυρήνας μέσα σε μια μουσουλμανική χώρα. Τα καπνά, οι ελιές, τα σπαρτά αλλά και η θάλασσα στα ‘’Καρακούγια’’[1], προμήθευαν τα απαιτούμενα. Το εμπόριο ακόμη και με το εξωτερικό, κυρίως σε εξαγωγές καπνού άνθιζε, καθώς και σε άλλα αγαθά. Όλα αυτά σε ένα κλίμα συμφιλίωσης και αρμονικής συνύπαρξης διάρκειας αιώνων με τους λιγοστούς Τούρκους της γύρω περιοχής, που όμως είχε αρχίσει να διαταράζεται από τις αρχές του 1900. Τον Σεπτέμβριο του 1921, ο Ε.Σ. είχε σταθεροποιηθεί ανάμεσα στην Κίο, το Εσκί Σεχίρ, το Αφιόν Καραχισάρ και τον ποταμό Μαίανδρο, με μήκος μετώπου 700 χιλιόμετρα. Ιδιαίτερα μετά την διακήρυξη Ουίλσον που στο δωδέκατο άρθρο ρύθμιζε το μικρασιατικό ζήτημα ως εξής: «Η Οθωμανική κυριαρχία θα οφείλη να περιορισθή εις το εσωτερικόν των χωρών εκείνων εις τας οποίας υπερτερεί πραγματικώς το Οθωμανικόν στοιχείον.» , η κατάσταση είχε ισορροπήσει και δεν φαίνονταν ιδιαίτερα επικίνδυνη. Οι εκδιώξεις και η τρομοκρατία όμως προυπήρχαν και συνέχιζαν να ταλαιπωρούν τους Έλληνες.

Γέροντας Μικράς Ασίας - οι Διωγμοί

Έως το καλοκαίρι του 1922 οι καταστάσεις αλλάζουν. Το μέτωπο δεν αντέχει και σταδιακά υποχωρεί άτακτα και με σοβαρές απώλειες. Η καταρράκωση του ηθικού των ελληνικών δυνάμεων, οι συνεχείς κυβερνητικές αλλαγές στην Αθήνα, το τεράστιο κόστος συντήρησης του στρατεύματος και η γενικότερη δυσφορία, δυσχέραιναν ακόμη περισσότερο την ήδη δύσκολη θέση της Ελλάδας. Στα προβλήματα αυτά έρχεται να προστεθεί η αδιαλλαξία της Τουρκικής πλευράς σε οποιοδήποτε σχέδιο για επίλυση πρότειναν οι Έλληνες στους συμμάχους. Σταδιακά διαφαίνεται η προκλητική πλευρά των Τούρκων, των απλών ανθρώπων που μέχρι χθες ήταν ο ''φίλος” ή ο “γείτονας”. Καταδώσεις και εξευτελισμοί συμβαίνουν παντού και όλο και περισσότερο η απειλή είναι ορατή. Κάποιοι πιστεύοντας ακόμη στην σωτηρία από τον Ε.Σ. οργανώνουν αντίσταση στον Γέροντα. Στρατολογούνται νεαρά παλικάρια, όσα είχαν απομείνει από τις εξορίες και την αιχμαλωσία και οι πρεσβύτεροι χρηματοδοτούν τον οπλισμό. Από το αρχείο προκύπτει το όνομα του Ιωάννη Σπανού σαν κύριο αρωγό του αγώνα. Το τέλος του ήταν τραγικό και παραδειγματικό, γδάρθηκε ζωντανός προς συνετισμό των υπολοίπων.
Μάταια ο τελευταίος προεστός του χωριού Σπυριδονίδης Ιωάννης προσπαθεί να συνετίσει τους νεαρούς, το πάθος τους για πόλεμο είναι τέτοιο που τα λόγια του χάνονται στον αέρα. Σώζει όμως από τα χέρια τους τον φίλο του Μουσταφά και τον φυγαδεύει κρυφά. Ο Τούρκος φεύγοντας του είπε δακρυσμένος: {…..Αυτά αργκαντάς τα πληρώνει ο Θεός…}. Προφητικές οι κουβέντες του. Όταν ο δημογέροντας πήγαινε στα Σώκια, να ζητήσει καράβια για την σωτηρία του χωριού, Τούρκοι τον συνέλαβαν. Θα τον εκτελούσαν αμέσως, αν δεν βρίσκονταν ένας Τούρκος στρατιώτης που προφασίστηκε ότι ήθελε εκείνος την χαρά να τον σκοτώσει. Όμως ο Θεός είναι μεγάλος, όχι μόνο δεν τον σκότωσε, αλλά τον πήγε στα Σώκια, όπου του χάρισε την ελευθερία του. Η κουβέντα του Μουσταφά βγήκε αληθινή, Τούρκο έσωσε, Τούρκος τον έσωσε.

Ας δούμε τα γεγονότα, όπως οι μαρτυρίες και τα γραπτά κείμενα του αρχείου του συλλόγου, τα περιγράφουν. Τις τραγικές εκείνες ώρες, τον Ιούλιο του 1922, όσοι συγχωριανοί μας μπορούσαν να μετακινηθούν κατάφυγαν στο νησάκι της Παναγίας, λιγότερο από ένα ναυτικό μίλι από την ακτή των Καρακουγίων. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια διάσωσης, περίπου 900 ψυχές βρήκαν προσωρινό καταφύγιο και ελπίδα στο νησί.
Στην μαρτυρία του Δρόσου Στυλιανού αναφέρονται οι πολλαπλές μετακινήσεις που ο ίδιος μαζί με άλλους χωριανούς του υπέστη. Γεννημένος το 1907 έζησε και περίγραψε τις δύσκολες εκείνες στιγμές με τα μάτια ενός παιδιού που τελικά ο πόλεμος μεταμόρφωσε σε άνδρα σε λίγο χρόνο. Η τακτική των Τούρκων (όπως αναφέρει) με τις άσκοπες μετακινήσεις του «ανδρικού» πληθυσμού αποσκοπούσε στην ηθική και οικονομική εξόντωση μας. Ο φόβος της εξορίας περιόριζε κάθε σκέψη μας για αντίδραση. Στα χωριά οι μάνες και οι γυναίκες μας, ήταν ανήμπορες και απροστάτευτες στις βάρβαρες διαθέσεις των Τούρκων. Οι ληστείες και οι εξευτελισμοί δεν προκαλούσαν πλέον εντύπωση σε κανέναν, είχαν γίνει καθημερινή πράξη. Περιγράφει επίσης το πανηγυρικό κλίμα που το χωριό έζησε με το άκουσμα της εισόδου του Ε.Σ. στα Σώκια. Πιστεύοντας ότι θα απελευθερωθούν οργάνωσαν ολόκληρη παρέλαση στον Γέροντα με όσα όπλα είχαν κρυμμένα. Όταν η σκληρή πραγματικότητα μαθεύτηκε, ότι οι Τούρκοι έρχονται στο χωριό, άτακτα έφυγαν για να κρυφτούν οι περισσότεροι. Τριάντα περίπου οικογένειες βρήκαν καταφύγιο στο εξωκλήσι του Αι’ Θανάση και άλλοι πολλοί στο νησί της Παναγίας. Οι περισσότεροι γυναίκες και παιδιά, λιγοστοί οι άνδρες, έζησαν τον απόλυτο τρόμο τις ταραγμένες εκείνες στιγμές.
Άλλες προφορικές και γραπτές πηγές αναφέρουν ότι οι Γεροντιανοί στο νησάκι, δεν είχαν επαρκείς προμήθειες σε τρόφιμα και νερό. Έτσι από φυγάδες βρέθηκαν παγιδευμένοι. Την δυσμενή αυτή κατάσταση άλλαξε η ανδρεία και η αυταπάρνηση ενός τότε 20χρονου( πιθανό όνομα Ηρόδοτος Παξιμάδης), που με κίνδυνο της ζωής του κατάφερε μετά από περιπλάνηση οκτώ ημερών να φθάσει στην Έφεσο και να ειδοποιήσει τις ελληνικές αρχές. Αυτή είναι η μία εκδοχή. Υπάρχουν όμως και άλλες που αναφέρουν την βοήθεια στον απεγκλωβισμό από το νησάκι των Μανόλη Καίπα και του Σταμάτη Δρόσου σαν σωτήρια για τους χωριανούς. Ο πρώτος χρησιμοποιώντας τις γνωριμίες του στο παλάτι και τον τότε πρωθυπουργό Γούναρη Δ. και ο δεύτερος με την ηρωική του πράξη να ειδοποιήσει στην Σάμο τις αρχές, φθάνοντας εκεί με το δικό του καΐκι, έσωσαν πολλούς χωριανούς από την μανία των Τσετών. Η ανταπόκριση ήταν άμεση, αποστάληκαν δύο πλοία το αντιτορπιλικό «Αετός» και το κρουαζιερόπλοιο «Κωνσταντινούπολης» που βρισκόταν στην Ρόδο με αλλοδαπούς τουρίστες (!). Διασταυρώνοντας πληροφορίες απογόνων των πρωταγωνιστών, εντοπίσαμε την προσωπική μαρτυρία της Αφροδίτης Γιαννάκη καταγεγραμμένη από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (Κ.Μ.Σ.), όπου μεταξύ άλλων, πολύ ενδιαφερόντων πληροφοριών, αναφέρει για το θέμα αυτό τα εξής:
«…Όσοι Γεροντιανοί έτυχε να βρεθούνε όξω από το χωριό, όπως ο Μανόλης Καίπας, ο Αλέξανδρος Καίπας, ο Σταμάτης ο Δρόσος, κάνανε ενέργειες κι έστειλε η ελληνική Κυβέρνηση τρία καράβια να πάρει τα γυναικόπαιδα από τον Γέροντα….». Δυστυχώς από την παραπάνω μάρτυρα, δεν αναφέρεται τίποτα περισσότερο για τη ιστορία στο νησάκι της Παναγίας, σήμερα Altin Ada (χρυσό νησί). Βρίσκουμε όμως και την δεύτερη εκδοχή για την “έξοδο”, από την μαρτυρία της Θεοδωρούλας-Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου, που αναφέρουμε αυτολεξεί: […. Εκεί που ήμασταν μαζεμένοι, στις Παναγίας το νησί, ο Δρόσος που είχε δικό του καΐκι, άρχισε να λέει: -Πρέπει να πάμε στην Σάμο να ειδοποιήσουμε τις ελληνικές αρχές, να στείλουν καράβια να μας πάρουν. Κινδυνεύουμε εδώ. Από την άλλη μεριά του νησιού είναι τα τουρκοχώρια. Έτσι και πέσουν πάνω μας οι Τουρκαλάδες θα μας πετσοκόψουν. Δεν έχουμε ούτε ένα όπλο. Πρέπει να τους ειδοποιήσουμε. Και για εμάς εδώ που βρισκόμαστε, μα και για τους άλλους που είναι πίσω στο χωριό. Βάζει την φαμέλια του και τους συγγενείς του μέσα στο καΐκι και πάει στην Σάμο. Αμέσως έτρεξε στις ελληνικές αρχές και τους είπε για τον κίνδυνο που μας απειλούσε. Έστειλαν το πολεμικό «Αετός», το «Κωνσταντινούπολη», καΐκια και φορτηγά. Έριξε βάρκες το πολεμικό και μάζεψε τον κόσμο από το νησί. Μετά τράβηξαν για τον Γέροντα……..].
Τα καράβια εμφανίστηκαν στην παραλία του Γέροντα στις 2 Ιουλίου 1922. Ομοβροντίες για ειδοποίηση ακούγονται, αλλά οι χωριανοί παραμένουν κρυμμένοι από φόβο μήπως είναι «μπαμπεσιά» των Τούρκων. Θάρρος παίρνουν στο άκουσμα των πρώτων ελληνικών εμβατηρίων και γρήγορα τρέχουν στους λυτρωτές τους. Πόσο πλανεμένοι είναι, οι περισσότεροι δεν θα περάσουν ποτέ το Αιγαίο. Στις προσωπικές σημειώσεις του Αλέξανδρου Καίπα αναφέρεται ξανά ο Δρόσος αλλά αυτή την φορά βοηθά στην διάσωση από την Σμύρνη: [….έτσι χάρις στην αποφασιστική ενέργεια του θείου Σταμάτη φύγαμε από την Σμύρνη χωρίς να ιδούμε τις τραγικότητες που πέρασαν άλλες οικογένειες. Και όχι μόνο εμείς αλλά και πολλοί ακόμη συγγενείς και φίλοι, που είχαν την ευκαιρία και την καλή μοίρα να επιβιβαστούν στο καίκι εκτός από τον ίδιο…..]. Ο Δρόσος δεν έφυγε ποτέ και κανείς δεν τον ξαναείδε ζωντανό. Παρέμεινε στην Σμύρνη, ακούγοντας την παράκληση του ανιψιού του Δημήτρη και συνεταίρου του στην εξαγωγή καπνών, με σκοπό να σώσουν την επιχείρηση τους.

Γέροντας Μικράς Ασίας - μετά την έξοδο

Μια συγκινητική όσο και σπάνια περιγραφή για την “μέρα μετά την έξοδο” :“......Η εντύπωση από το εσωτερικό των σπιτιών σπαρακτική. Τα ίχνη του πλιάτσικου ανεξίτηλα … Οι κάτοικοι του Γέροντα ζούσαν ζωή αζόριστη, ειρηνική. Ήσαν εργατικοί και απελάμβαναν μια σχετική άνεση. Οι κατοικίες τους ήσαν παστρικές, νοικοκυρεμένες. Βρήκαμε ακόμη, κομόντες, καναπέδες, εταζέρες, λάμπες πετρελαίου, παιδικά παιχνίδια, μηχανές ραψίματος, δίσκους γραμμοφώνου, εργαλεία, σύνεργα μαγειρικής….. Πηγαίναμε από σπίτι σε σπίτι, με σφιγμένη καρδιά, ατενίζοντας την συμφορά. Η φυγή θα πρέπει να ήταν ξαφνική, ταχύτατη. Αλαφιασμένος ο κόσμος δεν είχε τον χρόνο να πάρη μαζί του τίποτα. Τα μαγαζιά τροφίμων και οι ταβέρνες είχαν ακόμη τους πάγκους και τα ράφια τους, τα κατάστιχα των λογαριασμών ήσαν σκισμένα στο πάτωμα, ανάκατα με θραυσμένα σκεύη και κάθε είδους σύντριμμα. Μια τραγική σιωπή πλανιόταν πάνω από όλα αυτά: η σιωπή των νεκρουπόλεων. ….........Στο σχολείο οι πλιατσικολόγοι είχαν υπερβεί τον εαυτό τους. Τα πάντα ήσαν σπασμένα, σκισμένα, ποδοπατημένα……Τα σπίτια της πλατείας είχαν αυλές με δενδρύλλια και άνθη. Σε ένα από αυτά πρόσεξα πως κρέμονταν ακόμη στα παράθυρα ξεθωριασμένες γιρλάντες από χάρτινα ρόδα σε χρώμα γκρενά, κατάλοιπο προφανώς διακόσμου οικογενειακής γιορτής. Η φύση σιγά-σιγά κυρίευε τα πάντα…
…Ο περίβολος της εκκλησίας ήταν ακόμη γεμάτος εγκαταλελειμμένα μπαούλα που οι φυγάδες μες στην βιασύνη τους δεν πρόλαβαν να πάρουν μαζί τους και τ’ άφησαν εκεί για περισσότερη ασφάλεια. Ήσαν κενά κι’ από τα περισσότερα έλλειπαν και οι κλειδαριές.
Μπήκαμε στο ναό. Απερίγραπτη η ερήμωση του….Από τα θωράκια του τέμπλου με τα κάπως αφελή τους σκαλίσματα και τον αδέξιο χρωματισμό, είχαν αφαιρεθή οι ιερές ζωγραφιές. Η αγία Τράπεζα σχισμένη στα δύο…»

(Απόσπασμα από το βιβλίο L’ Asie Mineure en ruines, Paris,1924. Συγγραφέας ο Saturnino Ximenez, που επισκέφθηκε με θαλαμηγό την δυτική Μικρά Ασία, την άνοιξη του 1923.)

Τα συμπεράσματα δικά σας……..


Τα προηγούμενα προέκυψαν από την αποδελτίωση και έρευνα του αρχειακού υλικού του Πολιτιστικού και μορφωτικού συλλόγου Γέροντα Καβάλας “Ο Διδυμαίος Απόλλων”. Την σύνταξη και επιμέλεια του κειμένου ολοκλήρωσε το μέλος μας Βαρυπάτης Στέλιος.
Ο Σύλλογος ευχαριστεί θερμά όλους τους δωρητές αρχείων για την σημαντική τους συνεισφορά στην διάσωση και μετάδοση της ιστορίας μας.

[1] Καρά κούγια = μαύρα πηγάδια, προέχεται από την παραφθορά της τούρκικης λέξης «Καρά Κογιούν»

Στην μνήμη των Μανόλη & Αλεξάνδρου Καίπα, Σταμάτη Δρόσου και Σπυριδονίδη Ι.

Αξίζουν για λόγους ιστορικούς να μνημονευθούν μερικά ονόματα που στις στιγμές εκείνες του διωγμού, βοήθησαν με ποικίλους τρόπους ώστε να σωθούν πολλοί συγχωριανοί τους. Αναφέρουμε τον Αλέξανδρο και Μανόλη Καίπα, τον Σταμάτη Δρόσο και τον Γιάννη Σπυριδονίδη σαν τους μόνους που γνωρίζουμε ονομαστικά.

Μανόλης & Αλέξανδρος Καίπας- Δρόσος Σταμάτης-Σπυριδονίδης Γιάννης


Ο ιατρός Μανόλης Καίπας, γιός του Δημήτρη Καίπα επίσης ιατρού, ο Αλέξανδρος Καίπας θείος του Μανόλη και συγκεκριμένα αδελφός του πατέρα του και ο Σταμάτης Δρόσος σύζυγος της Μαρουδιώς αδελφής του Αλεξάνδρου και Δημητρίου Καίπα, συγγενείς όλοι μεταξύ τους, αποτελούν τα τρία από τα πέντε πρόσωπα που η εισήγηση αυτή πραγματεύεται. Το επίθετο Καίπας προήλθε από την αλλαγή από το Χατζηιωάννου. Από τα πέντε αδέλφια, τα τέσσερα αποδέχθηκαν το Καίπας, ο Γιαννακός παρέμεινε στο αρχικό.
Όποιο όμως και αν ήταν το επίθετο, παραμένει το γεγονός ότι η οικογένεια αυτή έμελε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, στον απεγκλωβισμό των χωριανών από το νησάκι της Παναγίας καθώς και από τον Παλαιό Γέροντα.
Ο Σταμάτης Δρόσος, ήταν από τους πλουσιότερους της περιοχής. Εκανε εξαγωγές καπνού σε πολλές χώρες και ασχολούνταν εντατικά με εμπορικές δραστηριότητες. Οι μαρτυρίες λένε, ότι Σαμιώτες ληστές τον απήγαγαν και πήραν 2000 χρυσές για να τον ελευθερώσουν. Από το ποσό αυτό αντιλαμβανόμαστε και την οικονομική του κατάσταση.

Η Ιστορία
Ας δούμε τα γεγονότα, όπως οι μαρτυρίες και τα γραπτά κείμενα μας περιγράφουν.
Τις τραγικές εκείνες ώρες, τον Ιούλιο του 1922, όσοι συγχωριανοί μας μπορούσαν να μετακινηθούν κατάφυγαν στο νησάκι της Παναγίας, λιγότερο από ένα ναυτικό μίλι από την ακτή των Καρακουγίων, σε μια απέλπιδα προσπάθεια διάσωσης. Περίπου 900 ψυχές βρήκαν προσωρινό καταφύγιο και ελπίδα, στο νησί.
Υπάρχουν δύο εκδοχές της ίδιας ιστορίας για τους πρωταγωνιστές της διάσωσης. Από προφορικές πληροφορίες του κου Χατζηδημητρίου Θεοχάρη, παιδικά ακούσματα από τον πατέρα του, προκύπτει η μία εκδοχή, που παραθέτουμε ευθύς αμέσως:
Οι Γεροντιανοί στο νησάκι, δεν είχαν επαρκείς προμήθειες σε τρόφιμα και νερό. Έτσι από φυγαδευμένοι βρέθηκαν παγιδευμένοι. Από την άλλη οι Τούρκοι δεν είχαν κανένα λόγο να ανησυχούν. Σε επαφή με την στεριά, προμηθεύονταν ότι τους ήταν απαραίτητο. Γνώριζαν ότι ήταν θέμα χρόνου να δουν την λευκή σημαία, από το νησάκι απέναντι τους. Την δυσμενή αυτή κατάσταση άλλαξε η ανδρεία και η αυταπάρνηση ενός τότε 20χρονου( πιθανό όνομα Ηρόδοτος Παξιμάδης), που με κίνδυνο της ζωής του, πέρασε νύκτα κολυμπώντας στην απέναντι ακτή. Από τα Καρακούγια, την παραλία του παλιού Γέροντα (παραφθορά του Καρά-κογιούν: μαύρα πηγάδια), περπάτησε μέχρι απέναντι από την Σάμο όπου πέρασε στο νησί πιθανά πάλι με κολύμπι. Εκεί ζήτησε από τις αρχές να επικοινωνήσουν με το παλάτι και τον ιατρό Καίπα Μανόλη. Μέχρι την στιγμή εκείνη κανείς δεν γνώριζε, όχι μόνο την κατάσταση των Γεροντιανών αλλά και χιλιάδων ανθρώπων στον πανικό που επικρατούσε. Για τον λόγο αυτό η ενημέρωση από τον νεαρό ήταν παραπάνω από σωτήρια για τους συμπατριώτες του. Σύμφωνα με την ιστορία μόλις ενημερώθηκε ο Μαν. Καίπας αμέσως επικοινώνησε με τα ανάκτορα και τον Βασιλέα Κωνσταντίνο τον Α΄. Η ανταπόκριση ήταν άμεση, αποστάληκαν δύο πλοία το αντιτορπιλικό «Αετός» και το κρουαζιερόπλοιο «Κωνσταντινούπολης» που βρισκόταν στην Ρόδο με αλλοδαπούς τουρίστες (!). Το πολεμικό αφού εμβόλισε κυριολεκτικά τα μικρά τουρκικά πλοιάρια, απεγκλώβισε τους παγιδευμένους από το νησί. Εδώ όμως συνέβη κάτι το τραγικό, το ένα πλοίο κατευθύνθηκε στην Σάμο και παρά την αθλιότητα των συνθηκών των προσφύγων, τουλάχιστον επέζησαν. Το δεύτερο όμως τους μετέφερε στην Σμύρνη, όπου πολλοί από αυτούς δεν κατάφεραν ποτέ να έρθουν στην Ελλάδα.
Την μαρτυρία αυτή επιβεβαιώνει και ο Νικόλαος Σπανός, που την έχει ακούσει και αυτός από τον πατέρα του Γιώργο.
Αξίζει λοιπόν να μνημονευθούν οι δύο πρωταγωνιστές της ιστορίας αυτής, για την βοήθεια τους στην διάσωση τόσων ψυχών. Ο νεαρός γιατί χωρίς την πρωτοβουλία του δεν θα είχε μαθευτεί τίποτα στην κυβέρνηση και ο ιατρός Καίπας για την προσωπική του εμπλοκή και χρήση της γνωριμίας του με το παλάτι και τον τότε πρωθυπουργό Δ. Γούναρη. Κέρδισε χρόνο που αποδείχθηκε σωτήριος σε μια τέτοια πιεστική κατάσταση.

Διασταυρώνοντας πληροφορίες απογόνων των πρωταγωνιστών, εντοπίσαμε την προσωπική μαρτυρία της Αφροδίτης Γιαννάκη καταγεγραμμένη από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (Κ.Μ.Σ.), όπου μεταξύ άλλων, πολύ ενδιαφερόντων πληροφοριών, αναφέρει για το θέμα αυτό τα εξής:
«…Όσοι Γεροντιανοί έτυχε να βρεθούνε όξω από το χωριό, όπως ο Μανόλης Καίπας, ο Αλέξανδρος Καίπας, ο Σταμάτης ο Δρόσος, κάνανε ενέργειες κι έστειλε η ελληνική Κυβέρνηση τρία καράβια να πάρει τα γυναικόπαιδα από τον Γέροντα….».
Δυστυχώς από την παραπάνω μάρτυρα, δεν αναφέρεται τίποτα περισσότερο για τη ιστορία στο νησάκι της Παναγίας, σήμερα Altin Ada (χρυσό νησί).
Τον γιατρό Καίπα συναντάμε όμως και στο Βόλο όπου κατέληξε μετά την έξοδο. Εκεί βοηθά τους πρόσφυγες που βρίσκει από τον Παλιό Γέροντα. Ψάχνει στις καπναποθήκες και τις αποθήκες του σταθμού για συμπατριώτες του. Κάνει ότι μπορεί για να τους βοηθήσει. Είναι τώρα ιατρός στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο του Βόλου.
Τυχαία σχεδόν ανακαλύπτει την Θεοδωρούλα Χατζηδημητρίου που είναι εκεί με την νενέ (γιαγιά) και τα αδέλφια της. Πέρα από συγχωριανοί είναι και συγγενείς, ξάδερφος της από το σόι του πατέρα της.
Για δεύτερη φορά σωτήρας φαντάζει στα μάτια τους, τον κοιτάνε σαν άγιο. Ήρθε την στιγμή που η απελπισία τους είχε κυριεύσει. Κανονίζει να παίρνουν συσσίτιο από το ΣΤΡ ΝΣΚ, όπου για καλή τους τύχη ήταν μάγειρας ο Διπλός και αυτός από το χωριό.
Αργότερα όταν η νενέ πέθανε και τα εγγόνια έμειναν μόνα, ο γιατρός μεσολάβησε και τους έδωσαν σπίτι στον προσφυγικό συνοικισμό. Φρόντισε ακόμη το σπίτι να μην είναι γωνιακό αλλά από την μέσα μεριά, για περισσότερη ασφάλεια των παιδιών. Η βοήθεια συνεχίστηκε ακόμη κι όταν η Θοδωρούλα παντρεύτηκε. Ο Καίπας κανόνισε να μπει ο άντρας της αρχιφύλακας στην Shell.

Βρίσκουμε όμως και την δεύτερη εκδοχή για τους ευεργέτες, από την μαρτυρία της Θεοδωρούλας-Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου, που αναφέρουμε αυτολεξεί:
[…. Εκεί που ήμασταν μαζεμένοι, στις Παναγίας το νησί, ο Δρόσος που είχε δικό του καΐκι, άρχισε να λέει: -Πρέπει να πάμε στην Σάμο να ειδοποιήσουμε τις ελληνικές αρχές, να στείλουν καράβια να μας πάρουν. Κινδυνεύουμε εδώ. Από την άλλη μεριά του νησιού είναι τα τουρκοχώρια. Έτσι και πέσουν πάνω μας οι Τουρκαλάδες θα μας πετσοκόψουν. Δεν έχουμε ούτε ένα όπλο. Πρέπει να τους ειδοποιήσουμε. Και για εμάς εδώ που βρισκόμαστε, μα και για τους άλλους που είναι πίσω στο χωριό.
Βάζει την φαμέλια του και τους συγγενείς του μέσα στο καΐκι και πάει στην Σάμο. Αμέσως έτρεξε στις ελληνικές αρχές και τους είπε για τον κίνδυνο που μας απειλούσε. Έστειλαν το πολεμικό «Αετός», το «Κωνσταντινούπολη», καΐκια και φορτηγά. Έριξε βάρκες το πολεμικό και μάζεψε τον κόσμο από το νησί. Μετά τράβηξαν για τον Γέροντα……..].
Στην μαρτυρία αυτή, όπως παρατηρήσατε, δεν υπάρχει μνεία για τον Μαν. Καίπα, παρά φαίνεται σαν μοναδικός διαπραγματευτής ο Σταμάτης Δρόσος. Σαφώς και δεν συμπλέει με την προηγούμενη ιστορία της Αφροδίτης Γιαννάκη, που αναφέρει τον Δρόσο αλλά και τους αδελφούς Καίπα.
Η αλήθεια πρέπει να είναι κάπου στην μέση. Όπως και να συνέβη τελικά, όλοι τους οι αναφερόμενοι, είτε λιγότερο είτε περισσότερο ο καθένας, βοήθησαν στον απεγκλωβισμό των χωριανών τους, από το νησάκι και το χωριό.
Στις προσωπικές σημειώσεις του Αλέξανδρου Καίπα, αναφέρεται ξανά το όνομα του Σταμάτη Δρόσου. Αυτή τη φορά σαν υπαίτιο της διάσωσης και άλλων Γεροντιανών, αλλά από την Σμύρνη. Εκεί ενοικίασε ένα Καριώτικο (από την Ικαρία) καΐκι, που μάλιστα πλήρωσε στον καπετάνιο του 200 χρυσές λίρες, μεγάλο για την εποχή ποσό, ώστε να αδειάσει το κάρβουνο που μετέφερε και να μεταφέρει την οικογένεια του και άλλους χωριανούς του στην Ικαρία. Όπως αναφέρει ο Καίπας [….έτσι χάρις στην αποφασιστική ενέργεια του θείου Σταμάτη φύγαμε από την Σμύρνη χωρίς να ιδούμε τις τραγικότητες που πέρασαν άλλες οικογένειες. Και όχι μόνο εμείς αλλά και πολλοί ακόμη συγγενείς και φίλοι, που είχαν την ευκαιρία και την καλή μοίρα να επιβιβαστούν στο καίκι εκτός από τον ίδιο…..]. Ο Δρόσος δεν έφυγε ποτέ και κανείς δεν τον ξαναείδε ζωντανό. Παρέμεινε στην Σμύρνη, ακούγοντας την παράκληση του ανιψιού του Δημήτρη και συνεταίρου του στην εξαγωγή καπνών, με σκοπό να σώσουν την επιχείρηση τους.

Τελευταίο αλλά όχι ασήμαντο, θα αναφέρουμε τον Δημογέροντα Γιάννη Σπυριδωνίδη ή Παπαοικονόμου. Άνθρωπος μορφωμένος και καλά πληροφορημένος, όπως η Ευαγ. Γεωργοπούλου αναφέρει, έσωσε και σώθηκε από Τούρκους.
Τον φίλο του Μουσταφά Εφέντη φυγάδευσε από το χωριό, για να τον γλυτώσει από μια άσκοπη επίδειξη παλικαριάς. Μες στην μέθη της αναμονής του ελληνικού στρατού, που ήλθε τελικά ηττημένος και όχι νικητής, μια παρέα ασυλλόγιστων νέων ήθελαν να τον «χαλάσουν» τον Μουσταφά, έτσι για την μεγάλη τιμή. Ο Σπυριδονίδης άνθρωπος συνετός και φίλος του, δεν τους άφησε και τον έσωσε από την κακιά στιγμή. Ο Τούρκος φεύγοντας του είπε δακρυσμένος: {…..Αυτά αργκαντάς τα πληρώνει ο Θεός…}. Προφητικές οι κουβέντες του. Όταν ο δημογέροντας πήγαινε στα Σώκια, να ζητήσει καράβια για την σωτηρία του χωριού, Τούρκοι τον συνέλαβαν. Θα τον εκτελούσαν αμέσως, αν δεν βρίσκονταν ένας Τούρκος στρατιώτης που προφασίστηκε ότι ήθελε εκείνος την χαρά να τον σκοτώσει. Όμως ο Θεός είναι μεγάλος, όχι μόνο δεν τον σκότωσε αλλά τον πήγε στα Σώκια, όπου του χάρισε την ελευθερία του. Η κουβέντα του Μουσταφά βγήκε αληθινή, Τούρκο έσωσε, Τούρκος τον έσωσε. Παρά τις παρακλήσεις και την επιμονή του να πείσει τον στρατηγό Βλαχόπουλο και τον συνταγματάρχη Ζεϊγκίνη, να στείλουν βοήθεια, δεν τα καταφέρνει.
Ο Γέροντας όπως και πολλά άλλα ελληνικά χωριά της Μικράς Ασίας δεν αξιώθηκε να δει μες στα σοκάκια του ελευθερωτή τον Έλληνα στρατιώτη. Η πρωτοβουλία του Σπυριδονίδη να ειδοποιήσει και η προσπάθεια του να σώσει το χωριό, με προφανή κίνδυνο της ζωής του, τον κατατάσσει ανάμεσα στους «γενναίους» του Γέροντα.
Τα καράβια εμφανίστηκαν στην παραλία του Γέροντα στις 2 Ιουλίου 1922. Ομοβροντίες για ειδοποίηση ακούγονται, αλλά οι χωριανοί παραμένουν κρυμμένοι από φόβο μήπως είναι «μπαμπεσιά» των Τούρκων. Θάρρος παίρνουν στο άκουσμα των πρώτων ελληνικών εμβατηρίων και γρήγορα τρέχουν στους λυτρωτές τους. Πόσο πλανεμένοι είναι, οι περισσότεροι δεν θα περάσουν ποτέ το Αιγαίο.
Λόγω ελλείψεως περαιτέρω στοιχείων, για την ώρα θα αρκεστούμε στην αποδοχή των λίγων γραπτών και προφορικών πληροφοριών που συλλέξαμε. Ελπίζουμε με την αποδελτίωση του αρχείου του Κ.Μ.Σ. και των ατομικών αρχείων που ευελπιστούμε να συγκεντρώσουμε από το Συμπόσιο, να αποκαλυφθούν νέα στοιχεία που θα αποσαφηνίσουν τα γεγονότα.

"1ο Πανγεροντιανό Συμπόσιο"- η απάντηση μας στην λήθη

Πραγματοποιήθηκε στις 9 και 10 Μαΐου 2009 με μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα, στην Εστία Νέας Σμύρνης. Δεκάδες απόγονοι Παλαιογεροντιανών, από την Σάμο, τη Λέρο, τη Νάξο, την Κω, την Ρόδο, το Αγρίνιο, την Άρτα, την Θεσσαλονίκη, το Βόλο, τον Άγιο Νικόλαο, την Εύβοια, τη Λαμία, την Καβάλα και άλλα μέρη της Ελλάδας έδωσαν το «παρών» όπου μαζί με τους ‘’χωριανούς’’ της πρωτεύουσας αντάμωσαν σε ένα σημαντικό διήμερο Μνήμης και Γιορτής.
Στο Συμπόσιο παρουσιάστηκαν εμπειρίες-μαρτυρίες προσφύγων, φωτογραφίες του Γέροντα των αρχών του προηγούμενου αιώνα καθώς και φιλμ με σημερινές εικόνες από το χωριό στη Μικρά Ασία και τα διασωθέντα σπίτια των προγόνων. Ως σημαντικό στοιχείο Μνήμης και Πολιτισμού παρουσιάστηκαν βιβλία Ελλήνων Λογοτεχνών που αναφέρονται στο Μικρασιατικό Γέροντα και διαβάστηκαν ενδιαφέροντα αποσπάσματα τους. Τα μέλη του Χορευτικού Τμήματος του συλλόγου πραγματοποίησαν αναπαράσταση-αναβίωση του Γεροντιανού Γάμου, έτσι όπως οι πρόγονοι μας θυμούνται ότι γινόταν στην Πατρίδα. Σημαντική στιγμή η παρουσίαση του πολύτιμου αρχείου του Συλλόγου με σπάνιες φωτογραφίες, έγγραφα και χάρτες που μαρτυρούν την ζωή στο χωριό από το 1815 και έπειτα. Οι ιστορικές αναφορές που προέκυψαν από την προφορική μνήμη, σε πρόσωπα με καθοριστικό και σωτήριο ρόλο κατά τον διωγμό από την πολυπόθητη πατρίδα, εξέπληξε και συγκίνησε τους συμμετέχοντες. Οι εγκάρδιοι χαιρετισμοί Γεροντιανών από διάφορα μέρη της Ελλάδος (πολλοί εκ των οποίων ανακάλυψαν επί τόπου χαμένους συγγενείς τους), ήταν το αποκορύφωμα συγκίνησης του διημέρου και ανέδειξε την ιστορική σημαντικότητα του Συμποσίου. Δύο θαυμάσια Νεανικά Γεγονότα ομόρφυναν, λάμπρυναν και αγκάλιασαν με χρώματα, φρεσκάδα και έμπνευση το Συμπόσιο. Δισέγγονα και τρισέγγονα προσφύγων παρουσίασαν μια έκθεση Ζωγραφικής με θέμα το Μικρασιατικό Γέροντα και Κείμενα-Σκέψεις με θέμα την εγκατάσταση των Προσφύγων στις Νέες Πατρίδες και τον αγώνα τους για νέο ξεκίνημα και προκοπή. Επιστέγασμα της συνάντησης αποτέλεσε το συγκινητικό αντάμωμα όλων των συμμετεχόντων και η σύσφιξη των σχέσεων σε ένα γνήσιο Μικρασιατικό γλέντι με ούτια, βιολιά και λαούτια . Υπόσχεση του Συλλόγου καθώς και όλων των συμμετεχόντων να συνεχίσουν με αλληλεγγύη και μεγαλύτερο πάθος την προσπάθεια για την διατήρηση και την διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς του αλησμόνητου Μικρασιατικού Γέροντα. Το 2ο Πανγεροντιανό Συμπόσιο θα πραγματοποιηθεί το 2010 με ακόμη πιο υψηλούς στόχους στην πόλη της Καβάλας.